Wpływ stresu psychologicznego na wzrost masy ciała
W populacji polskiej obserwuje się ciągły wzrost rozpowszechnienia problemu nadmiernej masy ciała, zarówno u osób dorosłych, jak i u dzieci i młodzieży. Obecnie 3 na 5 dorosłych Polaków ma nadwagę, a co czwarty cierpi na otyłość. Według prognoz Narodowego Funduszu Zdrowia za 5 lat liczba osób chorujących na otyłość wzrośnie do 30%. Warto pamiętać, iż otyłość nie jest jedynie problemem estetycznym, ale przede wszystkim
stanowi wysokie zagrożenie rozwoju powikłań głównie ze strony układu sercowo-naczyniowego (przede wszystkim: miażdzycy, zawału serca, udaru mózgu), cukrzycy typu 2, dyslipidemii, chorób zwyrodnieniowych kręgosłupa i stawów, raka jelita grubego itd. Ponadto, otyłość predysponuje do wielu problemów natury psychospołecznej.
W patomechanizmie otyłości ważną rolę stanowią czynniki psychologiczne, które nie powinny być pomijane w procesie leczenia i redukcji masy ciała. Wśród tych aspektów psychologicznych wymienia się między innymi cechy temperamentalne i osobowościowe, wzory zachowania, strategie regulacji emocji oraz radzenie sobie ze stresem.
Stres definiowany jest jako stan organizmu, w którym doświadczane są emocje (głównie: lęk, strach, żal, smutek, ale także podekscytowanie), reakcje fizjologiczne oraz zachodzą różne procesy myślowe. Reakcja stresowa zachodzi pod wpływem stresora – bodźca zewnętrznego (np. kłótnia) lub wewntętrznego (np. wspomnienie), który interpretowany jest przez osobę jako stresujący (zagrażający, związany ze stratą lub stanowiący wyzwanie). W sytuacji stresowej kluczowy jest dobór strategii radzenia sobie ze stresem. Wiele ze stylów radzenia sobie ze stresem może sprzyjać powstawaniu nadmiernej masy ciała.
Podczas doświadczania stresu może dojść do błędnej interpretacji emocji jako odczuwania głodu. Emocje warunkują również odpowiedź fizjologiczną (np. ucisk w brzuchu), która może przypominać głód, odczuwana jest jako dyskomfort, co prowadzi do działań mających przynieść ulgę (np. zjedzenie posiłku). Taka sytuacja sprzyja spożywaniu nadmiernej ilości pokarmów, tym samym zwiększając całodobowy bilans energetyczny organizmu. Przy nadmiarze energii dostarczonej z jedzenia i niewystarczającym wydatkowaniu tej energii w ciągu dnia, w dłuższej perspektywie czasowej dochodzi do
wzrostu masy ciała.
Poza błędną interpretacją stresu jako odczuwania głodu, występuje inny mechanizm łączący stres z rozwojem otyłości. Polega on na nieumiejętnym regulowaniu emocji, które towarzyszą reakcji stresowej, poprzez jedzenie. Zgodnie z hipotezą maskującą – spożycie posiłku, zwłaszcza bogatego w łatwo przyswajalne cukry proste, prowadzi do odczuwania ulgi czy przyjemności, tym samym maskuje wcześniej odczuwane nieprzyjemne emocje.
Wyniki wielu badań wskazują, iż reagowanie nadmiernym jedzeniem podczas odczuwania stresu może stanowić u niektórych osób wyuczoną reakcję na stres. Wynika to z łatwej dostępności jedzenia, które staje się środkiem szybko przynoszącym ulgę. Warto jednak zaznaczyć, iż ulga ta jest chwilowa i nie powoduje efektywnego rozwiązania problemu.
Stres psychologiczny wpływa na rozwój otyłości również na poziomie neurobiochemicznym. Pod wpływem stresu aktywowana jest reakcja obronna organizmu. Dochodzi do kaskady uwalniania hormonów: podwzgórzowego czynnika uwalniającego kortykoliberynę (CRF), adrenokortykotropiny (ACTH), adrenaliny i kortyzolu – te dwa ostatnie hormony wpływają na wzmożenie apetytu i mogą wpływać na poziom satysfakcji ze spożytego pokarmu. Dochodzi również do zwiększonego wydzielania katecholamin, glikokortykosteroidów, reniny, hormonu wzrostu, glukagonu. Wzrost stężenia hormonów steroidowych prowadzi do wzmożonego apetytu, a długotrwałe wydzielanie glikokortykoidów w nadmiernej ilości może nasilać mechanizmy patologiczne prowadzące do rozwoju otyłości (zwiększenie udziału procesów prozapalnych), insulinooporności, obniżenia odporności i zmian w funkcjonowaniu psychicznym (obniżenie nastroju, lęk). Ponadto, spożycie pokarmu oddziałuje na układ nagradzania, powoduje uwalnianie endogennych opioidów, co z kolei może prowadzić do nawykowego przejadania się.
Wymienione wyżej mechanizmy prowadzące do otyłości pod wpływem doświadczania stresu psychologicznego nie są wystarczającym opisem tego złożonego procesu. Wskazują one jednak na konieczność uwzględniania czynników psychologicznych i neuroendokrynnych w leczeniu otyłości. W procesie odchudzania, poza odpowiednio dobraną dietoterapią i aktywnością fizyczną, warto również uwzględnić pracę nad prawidłową interpretacją i regulacją emocji oraz strategiami radzenia sobie ze stresem, a także zadbać o higienę psychiczną.
Autorka: Agata Dutkiewicz – psycholog, dietetyk w Gabinetach Amonaria
Źródła:
- Kłósek, P. (2016). Rola stresu psychologicznego w neuroendokrynnej regulacji pobierania pokarmu i powstawaniu otyłości. In Forum Zaburzeń Metabolicznych (Vol. 7, No. 3, pp. 111-118).
- Kłósek, P. (2016). Zależności między stresem psychologicznym a powstawaniem otyłości. In Forum Medycyny Rodzinnej (Vol. 10, No. 3, pp. 145-152).
- Lech, M., Ostrowska, L. (2017). Psychologiczne aspekty otyłości. In Forum Zaburzeń Metabolicznych (Vol. 8, No. 2, pp. 63-70).
- https://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-centrali/otylosc-choroba-wagi-ciezkiej,7355.html